Những người mắc bệnh lao thường phải dùng thuốc theo phác đồ gồm nhiều loại. Thời gian điều trị củng cố kéo dài, điều trị ngoại trú và tự uống thuốc. Có rất nhiều trường hợp bệnh nhân khi dùng thuốc chống lao gặp phải các tác dụng không mong muốn, nếu không có hiểu biết đầy đủ rất dễ dẫn đến việc bỏ thuốc giữa chừng khiến bệnh không khỏi và lây lan trong cộng đồng, gây nên tình trạng vi khuẩn lao kháng thuốc.Thuốc điều trị bệnh lao được chia làm 2 nhóm gồm nhóm thiết yếu ( hạng 1) và nhóm thứ yếu ( hạng 2). Tuy nhiên bài viết này ta chỉ nói đến nhóm thuốc thiết yếu ( hạng 1)

Nhóm thiết yếu (hạng 1) gồm streptomycin, isoniazid, rifampicin, pyrazinamid, ethambutol được chỉ định trước tiên.

Thuốc điều trị diệt vi khuẩn lao làm cho bệnh nhân khỏi bệnh nhưng cũng gây nhiều độc hại cho cơ thể người bệnh. Tuy không nhiều nhưng chúng ta cần nhận biếtcác biểu hiện và cách xử lý khi gặp phải tác dụng không mong muốn do thuốc chống lao gây ra.

05 thuốc trong nhóm thuốc chống lao hàng 1

1. Streptomycin

Tác dụng phụ nguy hiểm nhất khi dùng streptomycin là sốc phản vệ. Nếu xử trí không kịp thời sẽ gây nguy hiểm đến tính mạng người bệnh. Thứ đến thuốc có thể gây viêm thận, suy thận, viêm gan cấp tính nhưng ít gặp hơn. Ngoài ra, cũng có thể gặp tổn thương tiền đình ở những người dùng thuốc dẫn đến chóng mặt, mất thăng bằng khó hồi phục, nhất là ở người cao tuổi. Những biểu hiện nhẹ hơn như tê môi, mệt mỏi, rối loạn tiêu hóa, mẩn ngứa... cũng thường gặp khi bệnh nhân sử dụng streptomycin. Khi thấy xuất hiện ADR, ngừng ngay điều trị bằng streptomycin.

2. Isoniazid

Tác dụng không mong muốn của isoniazid là viêm thần kinh ngoại biên, ở thể nhẹ bệnh nhân sẽ có cảm giác tê buồn trên da, nếu nặng bệnh nhân sẽ bị đau nhức. Tác dụng phụ gây viêm gan của thuốc thường xảy ra sau 4 đến 8 tuần điều trị. Nguy cơ bị viêm gan tăng nếu sử dụng thuốc hỗn hợp isoniazid với rifampicin (rimactazid) do tác dụng cộng hưởng và người có tiền sử viêm gan, người cao tuổi. Ngoài ra isoniazid còn có thể gây rối loạn tâm thần, người bệnh bị lên cơn động kinh. Thuốc cũng có thể gây rối loạn máu như giảm bạch cầu hạt, giảm tiểu cầu, giảm hồng cầu, tăng bạch cầu ưa acid. Các phản ứng phụ khi dùng nhóm thuốc isoniazid còn có thể xảy ra là đau khớp, sốt, phát ban, sẩn ngứa, nhiều mụn trứng cá. Bổ sung 10 - 50 mg vitamin B6 mỗi ngày trên những người bệnh có nguy cơ cao.  Nếu có biểu hiện viêm dây thần kinh ngoại biên, dùng vitamin B6 liều 50 -70 mg/ngày (tối đa 200 mg/ngày).

Tăng men gan nhẹ dùng các thuốc giải độc, hỗ trợ tế bào gan. Dị ứng mẩn ngứa dùng các thuốc chống dị ứng... Trường hợp nặng men gan tăng nhiều hoặc những rối loạn thần kinh, máu... nặng phải ngừng thuốc. Sau khi giải quyết tình trạng rối loạn dùng lại thuốc theo phương pháp giải mẫn cảm.

 Giảm liều isoniazid nếu không ảnh hưởng tới phác đồ.  Dùng thuốc NSAID hoặc paracetamol có thể giúp làm giảm bớt triệu chứng. Ngừng thuốc nghi ngờ nếu không ảnh hưởng tới phác đồ.

3. Rifampicin

Thuốc có thể gây viêm gan, men gan tăng, tăng bilirubin do phân tử thuốc lớn làm tắc các ống mật nhỏ. Trường hợp nặng có thể dẫn đến hôn mê gan sau ít ngày điều trị. Ngoài ra, thuốc nhóm rifampicin có thể gây viêm thận như hoại tử ống thận cấp hoặc suy thận cấp. Gây rối loạn hô hấp như khó thở, thở rít, rối loạn tiêu hóa: đau thượng vị, nôn, tiêu chảy... Ảnh hưởng tới hệ thần kinh như đau đầu, mất điều hòa, lẫn lộn, kém tập trung. Rối loạn máu như tan hồng cầu gây thiếu máu, giảm tiểu cầu gây xuất huyết. Gây dị ứng: từ nặng là sốc đến nhẹ là mẩn ngứa, phát ban, mày đay. Ngừng sử dụng rifampicin. Chống chỉ định sử dụng lại   rifampicin để điều trị cho người bệnh đã bị xuất huyết giảm tiểu cầu và thiếu máu tan máu.

4. Pyrazinamid

Nhóm thuốc này có thể gây viêm gan, tăng men gan. Tăng acid uric dẫn đến cơn gút cấp, đau khớp. Ngoài ra, thuốc có thể gây ăn kém, buồn nôn, tiểu khó, sạm da... Với bệnh nhân có tiền sử bệnh gan, bệnh gút, cần làm xét nghiệm đánh giá trước khi điều trị, chỉ định xét nghiệm lại nếu xuất hiện các triệu chứng nghi ngờ tác dụng không mong muốn. Nếu có dấu hiệu tổn thương gan nặng, phải ngừng dùng thuốc.

5. Ethambutol

Phản ứng không mong muốn hay gặp của thuốc là viêm thần kinh thị giác, giảm thị lực, mù màu đỏ và xanh, nặng có thể gây mù vĩnh viễn. Thuốc cũng có thể gây viêm thận.

Viêm dây thần kinh thị giác thường gặp ở người bệnh dùng ethambutol với liều ≥ 25 mg/kg/ngày, mức độ tổn thương phụ thuộc vào liều dùng và thời gian dùng thuốc

Để an toàn cho người bệnh, nên kiểm tra thị lực và chức năng thận trong suốt quá trình sử dụng thuốc, nếu có giảm thị lực cần ngừng thuốc ngay.

Tóm lại, điều trị lao  thường phối hợp 3, 4 loại thuốc khác nhau nhưng có  lại thể có tác dụng  có tác dụng không mong muốn giống nhau . Một điều phải ghi nhớ là người bệnh không được tự ý ngừng thuốc, trên thực tế đã có những trường hợp đáng tiếc không chữa được bệnh, mắc lao kháng thuốc xảy ra.

Phòng các tác dụng không mong muốn. Trước hết phải khai thác kỹ tiền sử các bệnh: gan, thận, thần kinh... Cần thiết đánh giá chức năng các cơ quan đó trước khi sử dụng thuốc. Người đã có phản ứng dị ứng streptomycin thì không chỉ định streptomycin trong phác đồ và rất cẩn thận khi sử dụng các thuốc cùng nhóm khác như: kanamycin, amikacin...Chỉ định điều trị phải phù hợp với cơ địa người bệnh. Người cao tuổi không chỉ định streptomycin, người suy gan không chỉ định pyrazinamid, rifampicin... Người suy thận không chỉ định streptomycin, ethambutol. Phụ nữ có thai không chỉ định streptomycin và ethambutol vì có thể gây điếc bẩm sinh dẫn đến câm và mù bẩm sinh mặc dù sulfat streptomycin ít độc hơn với thính giác. Thay đổi biện pháp tránh thai và tăng liều corticoid khi điều trị bằng rifampicin. Tránh ra nắng hoặc có phương tiện chống nắng tốt khi điều trị pyrazinamid và các quinolon... Xin lưu ý thêm một điều quan trọng là kiểm soát tốt người bệnh để kịp thời phát hiện tác dụng không mong muốn của thuốc.

                                                                                 Bài và ảnh: Quốc Thế

​( Theo hướng dẫn của CTCLQG)